Mình là sinh viên mới ra trường ngành Thiết kế Đa phương tiện của Học viện Công nghệ Bưu chính Viễn thông. Chắc nhiều bạn sẽ giống mình, từ lúc còn đi học đến khi mới ra trường, mình đã nghe và đọc rất nhiều về việc AI sẽ “thay thế” các nhà thiết kế (designer). Ban đầu mình cũng hoang mang nhưng sau một thời gian tìm việc, làm vài dự án freelance nhỏ và lướt qua vô số portfolio trên Behance, mình nhận ra một điều còn đáng lo hơn.
Vấn đề có lẽ không phải là AI quá “khủng”, mà là cách chúng ta đang dùng nó. Dường như AI đang trở thành một cái cớ hoàn hảo cho sự lười biếng. Thay vì học hỏi để giỏi hơn máy, nhiều người (cả designer lẫn khách hàng) lại đang chọn cách “hạ chuẩn” để vừa với những gì AI có thể làm được. Mình thấy đây là một xu hướng khá nguy hiểm, nó không chỉ ảnh hưởng đến công việc, mà còn làm mất đi ý nghĩa thực sự của ngành thiết kế mà tụi mình đang theo đuổi.
AI có thể thắng bằng cách nào?
Một lầm tưởng phổ biến là AI đang thắng thế vì nó tạo ra sản phẩm tốt hơn con người. Thực tế qua quan sát của mình lại hoàn toàn khác, AI không tạo ra sản phẩm “chuẩn chỉnh”, nó chỉ tạo ra những sản phẩm “tạm ổn” với tốc độ không tưởng. Điều đáng báo động nhất là cả designer lẫn khách hàng đều đang dần chấp nhận tiêu chuẩn “tạm ổn” này như một điều hiển nhiên. Đây chính là điểm khởi đầu cho một vòng luẩn quẩn nguy hiểm.
Vấn đề nằm ở chỗ là khái niệm về “chất lượng” đang dần thay đổi. Khi một khách hàng chỉ cần gõ vài dòng lệnh và nhận được 10 mẫu logo “đẹp lồng lộn” trong vòng chưa đầy một phút, họ sẽ tự hỏi “Vậy tại sao phải trả tiền cho designer để làm ra thứ tương tự, nhưng mất cả một ngày?”. Nếu ai đó đặt câu hỏi này với mình, thật sự rất khó để đưa ra một lời giải thích đủ thuyết phục, nhất là khi mình chỉ là một người mới ra trường.
Điều này tạo ra một vòng luẩn quẩn là khách hàng hạ thấp kỳ vọng, designer cảm thấy áp lực phải làm nhanh và rẻ hơn, nên lại càng dựa vào AI. Kết quả là chất lượng chung của cả ngành đi xuống.
Khi “đủ tốt” trở thành tiêu chuẩn mới, những người cố gắng làm ra sản phẩm “xuất sắc” lại bị coi là “làm màu” hoặc “không thực tế”. Cuối cùng, chúng ta có hàng loạt những thiết kế bóng bẩy bên ngoài nhưng rỗng tuếch về tư duy và mục đích.
Cái bẫy “càng nhiều càng tốt”
Có bao giờ bạn nhận một brief thiết kế mà khách hàng gửi cho bạn cả một link Pinterest với hàng trăm ảnh, đủ mọi phong cách không? Khi mình hỏi lại để chốt một hướng đi cụ thể, câu trả lời thường là “Em cứ tham khảo hết đi, xem cái nào hợp thì làm” hay “Gửi nhiều để em có nhiều ý tưởng hơn”.
Đây không chỉ là vấn đề giao tiếp, mà nó phản ánh một tư duy rất phổ biến hiện nay: sợ phải ra quyết định. Trong thời đại mà AI có thể tạo ra hàng trăm biến thể trong vài phút, chúng ta dường như mất đi khả năng tập trung vào một thứ duy nhất và làm nó thật tốt.
Tư duy “bắn súng hoa cải” này cực kỳ tai hại trong thiết kế. Một thiết kế tốt cần sự tập trung tuyệt đối vào một thông điệp, một cảm xúc, một mục tiêu cụ thể. Khi cố gắng làm hài lòng tất cả, sản phẩm cuối cùng thường là một thứ “trung bình cộng”, nó không xấu nhưng cũng chẳng đủ ấn tượng để tạo ra khác biệt.
Khi ngôn từ trở nên sáo rỗng
Một dấu hiệu khác mà mình để ý thấy là việc lạm dụng những từ “kêu” nhưng lại không có ý nghĩa cụ thể. Mình lướt các trang web, portfolio và thấy điệp khúc “tối ưu”, “hiệu quả”, “toàn diện”,… ở khắp mọi nơi, nhưng hiếm khi có ai giải thích rõ “tối ưu” cái gì và “hiệu quả” như thế nào.
Có phải chúng ta đang quen với việc chọn một template đẹp rồi mới cố “nhét” chữ vào không? Quy trình này hoàn toàn đi ngược lại nguyên tắc cơ bản là nội dung quyết định hình thức, chứ không phải ngược lại.
Kết quả là những website có giao diện đẹp, nhưng người dùng lướt qua vài giây rồi thoát vì không hiểu sản phẩm này thực sự giải quyết vấn đề gì cho họ. AI cũng góp phần vào chuyện này khi nó có thể tạo ra những đoạn văn “nghe rất chuyên nghiệp” nhưng thực chất chỉ là lắp ghép từ ngữ mà không hiểu bối cảnh.
Hình ảnh đẹp, rồi sao nữa?
Sự bùng nổ của các công cụ AI tạo ảnh như Midjourney hay DALL-E đã mang đến một quyền năng đáng kinh ngạc, nhưng cũng là một cạm bẫy tinh vi. Việc ưu tiên tính thẩm mỹ một cách mù quáng hơn tính phù hợp đang trở nên phổ biến.
Mình đã thấy những website của công ty công nghệ tài chính sử dụng hình ảnh những con sóng biển hùng vĩ, hay một ứng dụng thiền định lại có hình ảnh một thành phố tương lai đầy ánh đèn neon.
Những hình ảnh này có thể rất đẹp về mặt thị giác, nhưng chúng lại tạo ra một sự “xung đột nhận thức” trong tâm trí người dùng. Khi hình ảnh và thông điệp không khớp nhau, não bộ sẽ tự động cảm thấy có gì đó “sai sai”. Sự khó chịu này dù chỉ là thoáng qua, cũng đủ để phá vỡ niềm tin và khiến họ rời đi, mặc dù đôi lúc cũng thấy thú vị do nó “hề” thật.
Lỗi này bắt nguồn từ một quy trình làm việc sai lầm là bắt đầu bằng việc tạo ra một prompt thật “good” để có bức ảnh ấn tượng, rồi mới cố gắng gán ghép câu chuyện của thương hiệu vào đó. Một hình ảnh phù hợp dù đơn giản, luôn có giá trị hơn vạn lần một hình ảnh đẹp nhưng sai mục đích. Điều này mình đã được học rất nhiều từ đợt làm đồ án Tốt nghiệp Đại học.
Rốt cuộc thiết kế là gì?
Khi mình tự hỏi, hay hỏi mấy đứa bạn cùng ngành: “Thiết kế là gì?”, câu trả lời quen thuộc nhất vẫn là “làm cho mọi thứ trông đẹp và dễ dùng”. Mình nghĩ cách hiểu này khá nguy hiểm vì nó quá bề mặt.
Thiết kế không chỉ là trang trí. Thiết kế là giải quyết vấn đề bằng hình ảnh và sự sắp xếp. Một designer giỏi phải trả lời được: Vấn đề cần giải quyết là gì? Đối tượng mục tiêu là ai? Làm sao để dẫn dắt họ đến giải pháp một cách tự nhiên nhất?
Khi chúng ta tự giới hạn mình là “người làm đẹp giao diện”, chúng ta đã tự nguyện nhường đi phần quan trọng nhất là tư duy nghề nghiệp cho AI hoặc cho khách hàng. Mà AI thì không thể hiểu được insight người dùng, bối cảnh kinh doanh hay những tâm lý phức tạp đằng sau quyết định của họ.
Thiết kế xuất sắc bắt đầu từ những câu hỏi “Tại sao?”. Chỉ khi có câu trả lời, những quyết định về màu sắc, font chữ, bố cục mới thực sự có giá trị.
Con đường nào để tồn tại?
Động cơ ra đời thì người kéo xe sẽ mất việc, nhưng nó lại sinh ra nhiều việc làm khác có giá trị cho xã hội. Cách để tồn tại và phát triển không phải là chống lại công nghệ, mà là làm chủ nó bằng cách xây dựng một nền tảng tư duy vững chắc không thể bị tự động hóa. Cơ hội lớn nhất không dành cho người dùng công cụ nhanh nhất, mà cho người biết đặt câu hỏi sâu sắc nhất.
Đầu tiên, chúng ta cần quay về và thực sự làm chủ những nguyên tắc nền tảng như gestalt trong thiết kế, tâm lý học và mỹ học,… Đây không phải là những lý thuyết khô khan, nó chính là tiêu chuẩn được tồn tại hàng thế kỷ giúp chúng ta phản biện và định hướng cho những sản phẩm do AI tạo ra. Không có quy chuẩn này, chúng ta sẽ lạc lối trong biển tùy chọn vô tận mà AI đưa ra.
Tiếp theo, hãy tập một thói quen quan trọng: luôn bắt đầu bằng việc định nghĩa vấn đề trên giấy trắng. “Mục tiêu số một của thiết kế này là gì?”, “Nỗi đau lớn nhất của người dùng là gì?”, “Hành động nào chúng ta muốn họ thực hiện?”. Trả lời được những câu hỏi này trước khi mở bất kỳ phần mềm nào sẽ giúp mọi quyết định thiết kế sau đó trở nên có mục đích và hiệu quả hơn gấp bội.
Hãy xem các công cụ thiết kế AI như một người thực tập sinh mẫn cán nhưng thiếu kinh nghiệm. Nó có thể giúp bạn brainstorm, tạo ra hàng loạt biến thể để bạn lựa chọn, hay xử lý các tác vụ lặp đi lặp lại một cách nhanh chóng. Nhưng bạn, với tư duy phản biện và sự thấu cảm của con người, phải luôn là giám đốc sáng tạo, người đưa ra quyết định chiến lược cuối cùng.
Quan trọng không kém, hãy rèn luyện kỹ năng trình bày và bảo vệ ý tưởng của mình. Trong một thế giới nơi ai cũng có thể tạo ra một hình ảnh “đẹp”, khả năng giải thích “tại sao” đằng sau mỗi lựa chọn thiết kế sẽ trở thành sự khác biệt đắt giá. Đây là kỹ năng mà không một AI nào có thể thay thế được.
Lời kết
AI là một tấm gương phản chiếu chính xác những điểm mạnh và điểm yếu trong tư duy của chúng ta. Nó tự động hóa những thứ có quy luật, và điều đó buộc chúng ta phải tập trung vào những thứ không có quy luật như sự sáng tạo thực thụ, tư duy chiến lược và sự kết nối với con người.
Những ai chọn con đường dễ dàng, chỉ bấm nút “Generate” mà không hiểu mục đích đằng sau có lẽ sẽ dần bị đào thải. Ngược lại, những người đầu tư thời gian để hiểu sâu về kiến thức, tâm lý người dùng và nguyên tắc thiết kế trường tồn theo thời gian sẽ rất khó bị thay thế.
Máy móc ra đời có thể khiến thợ thủ công mất việc, nhưng những ai thấu hiểu quy luật và lấy con người làm trung tâm sẽ biết cách tận dụng máy móc để kiến tạo cuộc sống tốt đẹp hơn.
Xem thêm: Mọi sự sáng tạo không bắt nguồn từ ý tưởng
